دوگانه فرهنگ عینی و ذهنی در بستر فضای سایبر

مقدمه

فرهنگ مفهومی است که در طول دهه‌هایی که از  خلق مفهوم آن در ادبیات علوم اجتماعی می‌گذرد، تعاریف گوناگونی را به خود دیده است. اندیشمندان مختلفی تا کنون بر اساس مکتب و رویکردی که از آن برآمده‌اند، از منظر خاص خود و با درنظرگرفتن مؤلفه‌ها و معیارهای خاصی دست به تعریف آن زده‌اند. یکی از این دسته‌بندی‌ها مرتبط با عینیت و ذهنیت در حوزه فرهنگ است.

هنگامی که می‌خواهیم از عینی یا ذهنی‌بودن فرهنگ سخن بگوییم، می‌توانیم آن را در قیاس با دیگر حوزه‌هایی از جمله اقتصاد و سیاست، مفهومی ذهنی تلقی کنیم؛ به این معنا که فرهنگ در ابتدای امر نسبت چندانی با عینیت و امر مادی ندارد و فارغ از درنظرگرفتن نمودهای مادی آن، از اساس امری ذهنی و مجرد است.

اما اگر بخواهیم درون حوزه فرهنگ، نوعی تقسیم‌بندی میان امر ذهنی و عینی در نظر بگیریم، باید به نوشته‌های برجسته اندیشمندان قرن بیستم مراجعه کنیم. به عنوان مثال یورگن هابرماس با مشخص‌کردن رابطه فرهنگ، جامعه و شخصیت به این سؤال جواب می‌دهد. از نظر هابرماس فرهنگ، ناظر به جهان عینی است و متمایز از جهان ذهنی شکل می‌گیرد (غمامی، 1396).

اما اندیشمندی که به صورت تفصیلی مبحثی را در باب دوگانه فرهنگ ذهنی و فرهنگ عینی باز کرده، «گئورگ زیمل» است. زیمل فیلسوف و جامعه‌شناس مهم قرن بیستم است که در سال‌های اخیر از نظریات او در حوزه مطالعات فرهنگی نیز استفاده‌های زیادی صورت گرفته است. زیمل با الهام از تمایز میان عین و ذهن در اندیشه کانت، درباره تمایز میان فرهنگ عینی و ذهنی سخن می‌گوید.

فرهنگ عینی و ذهنی از منظر زیمل

زیمل میان فرهنگ عینی و ذهنی تمایز قایل می‌شود. فرهنگ عینی در برگیرنده تمامی ساخته‌های انسانی اعم از مادی و غیر مادی می‌باشد . این موارد شامل دست‌ساخته‌ها ، اندیشه‌ها ، نوشته‌ها ، دین و... می‌شود . کلاً تمامی ساخته‌های انسانی هنگامی که از عرصه ذهن انسان خارج می‌شوند و وارد اجتماع انسانی می‌شوند در قلمروی فرهنگ عینی قرار می‌گیرند. این اشکال در شکل عینی خود چیزی جدای تک‌تک افراد جامعه قرار می‌گیرند و هستی مستقل خود را پیدا می‌کنند . زیمل بر این عقیده است که در جوامع مدرن امروزی با افزایش شدت تقسیم کار، تعداد حلقه‌های اجتماعی که یک فرد می‌تواند به آنها بپیوندد و رواج اقصاد پولی ، میان فرهنگ عینی و ذهنی شکاف عمیقی بوجود آمده است. از نظر زیمل فرهنگ عینی در دوران مدرن راه به سوی استقلال و جدایی هر چه بیشتر از فرهنگ ذهنی می‌برد. زیمل این امر را تراژدی دوران مدرن می‌خواند . به بیان دیگر به علت رشد سریع‌تر فرهنگ عینی، آن بر فرهنگ ذهنی پیشی گرفته و آن را تحت انقیاد خود در می‌آورد. در نتیجه فرهنگ عینی به تمدن یا تکنیک صرف تبدیل می شود و ارزشهای انسانی خود را از دست می‌دهد. زیمل این امر را عینیت یافتن ذهن انسانی می‌نامد. به نظر او این امر فاجعه تمدن مدرن است چرا که در پی آن آفرینش‌های خلاقانه افراد هنگامی که وارد عرصه فرهنگ عینی می‌شوند چنان تسلبی پیدا می‌کنند که فرد نمی‌تواند آن ها را در خود جذب کرده و با خود سازگار سازد . همین امر سبب تهی‌شدن جهان زیست انسان از ارزش‌ها می شود. زیمل شکاف بوجود آمده میان فرهنگ عینی و ذهنی را ناشی از تقسیم کار فزاینده در دوران مدرن می داند این تقسیم کار فزاینده فرد و محصول او را جزیی از فرهنگ عینی کرده و محصول کار فرد جزیی از یک کالای اقتصادی می شود که ربطی به ارزشهای ذهنی و فرهنگی او ندارد و در نتیجه فرد با آن احساس یگانگی نمی‌کند.

عینیت و ذهنیت در فضای مجازی

دوگانه‌ای که زیمل در خصوص فرهنگ طرح می‌کند را می‌توان به نحوی در بستر اینترنت و فضای مجازی بازخوانی کرد. اگر فرهنگ را شامل دو قطب ذهن و عین بدانیم، می‌توان گفت مفاهیمی از جمله هویت، زبان، استعداد و ... تا زمانی که در ذهن فرد قرار دارند، در حیطه فرهنگ ذهنی قرار می‌گیرند، اما زمانی که تبدیل به سوژه‌هایی برای قرارگرفتن بر روی فضای اینترنت می‌شوند، به صورت‌ها و اشکال مختلفی تبدیل به کالاها و اقلام عینی می‌شوند.

به طور مثال می‌توان گفت در شبکه‌های اجتماعی، هنگامی که افراد تلاش می‌کنند تا از طریق به نمایش‌گذاشتن خودشان، ایده‌ها یا قابلیت‌های‌شان در صفحه شخصی خود ابراز وجود کنند، به تعبیری از ذهنیت به عینیت حرکت کرده و از آنچه در تلاش برای بیان آن هستند فاصله می‌گیرند.

به بیان دیگر می‌توان با استفاده از مفهوم هاله که والتر بنیامین از آن سخن می‌گوید، چنین نتیجه گرفت که ذهنیت‌ یا توانایی‌های افراد (مثلاً یک نقاشی یا خوشنویسی)، زمانی که در فضای مجازی عینیت می‌یابند، اصالت خود را از دست داده و تبدیل به کالایی می‌شود که روح و هاله خود را از دست داده و تبدیل به چیزی بی‌ارزش می‌شود.

 

منابع: 

«زیمل و از خودبیگانگی انسان مدرن»؛ حسن پورسفیر، وب‌سایت ویستا

«بازسازی رابطه فرهنگ و سیاست‌گذاری مبتنی بر حکمت صدرایی»؛ سیدمحمدعلی غمامی، دوفصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی حوزه، بهار و تابستان  1396